Recensies - Cruiffiaans denken in de narratieve systeemtherapie -

Govert Geldof, civiel ingenieur en spreker op het congres ter gelegenheid van de presentatie van het boek Cruijffiaans denken van jan Olthof heeft een eigen YouTube- kanaal: Het is complex. Nou en?

Hij maakte bijgaand filmpje over het verschil tussen complexiteit en ingewikkeldheid in het denken over de praktijk van de Geestelijke Gezondheidszorg. Het is een samenspraak tussen Jan Olthof en Jan Bout, beiden psychotherapeut.

Wat moet je schrijven over een boek waaraan iemand in april 2019 begint in Portugal, en er verder aan werkt, werkt en werkt in Nederland tot nu september 2021. Vijfhonderd pagina’s, erudiete literatuur. Een naslagwerk dat niet mag ontbreken in gelijk welke bibliotheek van psychotherapeuten. Naslagwerk is misschien een rare term voor een boek ‘Cruijffiaans denken in de narratieve systeempsychotherapie’. Jan Olthof verzamelt veel in dit lijvige boek. Het gaat zeker niet alleen over Cruijffiaans denken, er passeert veel meer. Je leest in zijn boek over Arendt, Gaudi, Ellul, Iske, Scharmer, basketbalcoach Jackson, Peters en Prouw, Mandela, Kunneman, Geldof en ga zo maar door. Muziek, kunst, filosofie, economie, kwantumfysica, menshouderij, politiek, financiering, literatuur enzovoort, komen allen aan bod. In die zin zou je kunnen zeggen dat het een ‘totaalboek’ is. Het boek is ook een aanklacht over hoe het nu loopt met de organisatie van onze samenleving op brede schaal en het genereert nieuwe antwoorden en voorstellen. Het is zichtbaar in de indrukwekkende en inspirerende literatuurlijst.

In een paragraaf noemt hij ‘Aristoteles ontmoet Cruijff’ in het belangrijke hoofdstuk onder de titel ‘De driehoek met punt naar boven’, met ondertitel ‘De deugdenethiek van Aristoteles’. ‘Mensen uit het werkveld zelf moeten onderdeel van het beslissingsproces uitmaken.’ (p.229). Bij vitale besluitvorming vormen de deskundigen op het ‘speelveld’ een essentieel onderdeel van de besluiten. Zij vormen de onderste zijde van de driehoek en zijn het zwaargewicht. Zij mogen in geen geval, volgens Olthof, de driehoek met het punt naar beneden vormen want dan komt alle druk bij hen te liggen. Over driehoeken in het managementdenken lezen we ‘Dit wil zeggen dat het draagvlak zich onderaan bevindt: een breed draagvlak voor het eerste elftal. De hele club draait rondom het eerste elftal als fundament waarop de club kan bestaan. Volgens Cruijff moeten de andere lagen weg, niet omdat mensen daar niet betrokken zijn of geen goede intenties en het hart niet op de goede plaats hebben…maar wel omdat ze in de weg lopen, zij met teveel zijn, ze de kleedkamer inlopen en zich met het spel bemoeien. Het leiderschap moet een dienend leiderschap zijn… De leiding van de club moet bestaan uit inhoudsdeskundigen die zelf de geur van de kleedkamer en het gras kennen’. (p.76). Natuurlijk houdt de vergelijking tussen voetbalmanagement en psychotherapiemanagement ergens op, in een elftal kun je bijvoorbeeld spelers vervangen maar in een familie niet, maar de parallellen liggen voor het rapen.

Olthof neemt ons ook mee in het gedachtegoed van Hannah Arendt en kijkt wat hij daarmee kan aanvangen in psychotherapie. Gedachteloosheid versus amor mundi, levert hem en ons inspiratie voor een ‘liefdevolle’ psychotherapie. ‘In gedachteloosheid in een ruimte waarin vragen niet meer worden gesteld, zal ons handelen echter ontsporen. In amor mundi is ons denken zowel inwaarts als uitwaarts gericht… Het is een denken ‘zonder leuning’ in een ruimte waarin geen zekerheden bestaan (p.237).

De rode draad in zijn boek, schrijft Olthof, wordt gevormd door het denken over complexiteit en complexe dynamische systemen zoals ontwikkeld door denkers als Capra, Bateson, Maturana en Varela en Bohm. (p.159). Een mooi overzicht van hun denken. Olthof exploreert hun invalshoeken verder wanneer hij het principe van ‘verbinden’ koppelt aan complexiteit als ‘omvatten’ met een onvoorspelbare uitkomst en gecompliceerdheid aan ‘constructie’ gestuurd door het idee van

maakbaarheid. Complexiteit kan teruggebracht worden tot eenvoud: een familie, een gezin is eenvoudigweg een complex systeem. Gecompliceerdheid daarentegen ontstaat door de ingewikkelde regelgeving die georkestreerd wordt rondom het sturen en betaalbaar maken van een zorgvraag.

Het boek moet ergens in je praktijkruimte liggen en steeds voor handen zijn om het even in te bladeren. Of het zou zelfs kunnen dat het boek je niet loslaat en je liever een week verlof neemt om het in één ruk uit te lezen omdat het zo gedreven is en actueel.

Ik heb mogen ervaren in Nederland in vervlogen tijden dat psychotherapeuten toen nog afdelingshoofden én ‘managers’ waren die kort op de bal speelden. Olthof fileert de huidige situatie die nu zo verschillend is met doorwerkte analyses van complexiteit en een systemische visie op het leven. Hij laat zien hoe onze hulpverlening en de ontzettende toename van de zorgvraag in het slop is geraakt. Hij bedient ons van handvaten vanuit zijn denken over Cruijff als metafoor om hier buiten de gangbare paradigma’s te gaan en opent vele deuren. De analyse van Olthof over het managementdenken, met name de reductie van complexiteit tot gecompliceerdheid, is helder en zou verplichte literatuur moeten zijn voor elke manager die werkzaam is in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Op de studiedag van de presentatie van zijn boek (25 september 2021 te Heerlen) kondigde Olthof uitdagend aan dat er een Comité is opgericht voor de afschaffing van de administratie in de psychotherapie. Hij kon rekenen op een denderend applaus en vreugdevol geroep.

Het hoofdstuk ‘Cruijf, navigerend in complexiteit’, is helder en systemisch. Wat zo sterk is in Olthof’s betoog, is steeds de vergelijking met Totaalvoetbal – voetbalprincipes van de Hollandse school (p. 51 e.v.). De wisselwerking tussen Cruijffiaanse opvattingen en psychotherapie kan me erg bekoren en leveren aardig wat bruikbare tips op.

In het aparte hoofdstuk casuïstiek leren we de psychotherapeut, supervisor Jan Olthof kennen als een inventieve, creatieve en bekwame therapeut met originele ideeën. Een verademing. Daarnaast bevat het boek heel wat schema’s en illustraties die de tekst verduidelijken en ondersteunen. Het schema op pagina p. 362 en 494 moet je gezien hebben. Het toont hoe de zorg ‘krioelt’ rond een gezin. Onthutsend wie er allemaal bij een gezin kan worden ingezet. Het laat zien hoe een gezin niet meer weet van wat hout pijlen maken: ze weten niet meer bij wie ze voor wat terecht kunnen en anderzijds zijn de uiteenlopende zorgverleners té gefragmenteerd en onderling te weinig afgestemd om voor het gezin een begrijpelijk en duurzaam zorgpad voor te stellen.

Olthofs’ hoofdstuk over briljante mislukkingen, en ‘fouten’ steekt elke psychotherapeut die over zichzelf kritisch reflecteert een hart onder de riem.

Hetgeen overeind blijft is de vraag die doorheen het boek behandeld wordt hoe we als systeemtherapeut ondanks administratieve ballast en institutionele fragmentatie van het zorgverlenend landschap as such, de deelnemer, de initiële eigenaar van zijn eigen zorgbehoefte terug de eenvoud van die behoefte kunnen laten beleven.

Tot slot vind ik de titel wat misleidend ‘Cruijfiaans denken in de narratieve systeemtherapie’, alsof er een richting van dien aard zou bestaan in de narratieve psychotherapie. Het boek is veelomvattender maar misschien heeft Olthof met dit boek een nieuwe richting gecreëerd. Het zou best kunnen.

Peter Lenaerts

Klinisch psycholoog, systeempsychotherapeut, supervisor, opleider, werkzaam in twee privé- praktijken, Oostende en Hoeleden (B) springtijden.peter@telenet.be www.sysoo.net en www.syhoe.net

Cruijffiaanse denken in de narratieve systeemtherapie. Navigeren in complexiteit. (2021). Bunde: Uitgeverij Narrare. 500 pp. € 65,00 incl. verzendkosten.

ISBN 978 90 9034 950 3 / NUR 777

Peter Lenaerts